ཁྱུང་གི་རིགས་རུས་ཀྱི་མཆེད་ཁུངས་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་ལྷ་སྒྲུང་ལ་དཔྱད་པ།
བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་ཞང་ཞུང་གི་མི་རྒྱུད་དམ་ཡ་ཐོག་བོད་ཀྱི་མི་རྒྱུད་གང་ནས་མཆེད་པའི་སྐོར་གླེང་སྐབས་ཁྱུང་གི་ཐ་སྙད་འདི་མང་དུ་འབྱུང་གི་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལས་འཕྲོས་པའི་ཁྱུང་གི་མཚོན་དོན་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་ལྷ་སྒྲུང་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་ནི་ཁྱུང་གི་སྤྱན་འདྲེན་ཞེས་པའི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་གཏོ་གཞུང་དག་དང་། ཁྱུང་རབས་མི་འདྲ་བ་ཁག་གིས་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད། ལྷ་སྒྲུང་སམ་གཏམ་རྒྱུད། ཡང་ན་བོན་གྱི་ཡིག་ཆའམ་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རེད་ཟེར་བས་དེ་ལ་ཡིད་ཆེས་མི་བྱེད་པ་དང་། དོ་སྣང་བྱེད་འོས་མ་ཡིན་པའི་སེམས་ཁམས་དེས་ད་བར་ཁྱུང་གི་ཡིག་ཆ་འདི་དག་གི་རིན་ཐང་དང་། དེས་བོད་སྤྱིའིི་རིགས་རུས་ཀྱི་མཆེད་ཁུངས་ལ་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པའི་འགྲེལ་བཤད་ཅི་ཞིག་བྱེད་ཐུབ་མིན་ལ་ཕལ་ཆེར་དོ་སྣང་བྱས་མི་འདུག་ཟེར་ཆོག ལྷག་པར་དུ་ཁྱུང་དང་བྱ་ལྡིང་། བྱ་ཆེན་དང་བྱ་རྒྱལ་སོགས་ཀྱི་འདབ་ཆགས་སྣ་ཚོགས་པའི་འཚོ་གཞིས་ལ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ཕོགས་ཐུག་བྱས་པ་ལས། ཁོ་ཚོ་ཐོག་མའི་འཚོ་གཞིས་ལས་གཏན་དུ་བྲལ་རྗེས། ཤུལ་དུ་ལུས་པ་ནི་དེ་དག་གི་འགྲན་ཟླ་བྲལ་བའི་འཕུར་རྩལ་དང་། བློ་ལས་འགོངས་པའི་སྟོབས་ཤུགས་སོགས་ལ་ཆེ་བརྗོད་བྱས་པའི་ལྷ་སྒྲུང་དག་རེད། ཡིག་ཆའི་ཁུངས་མི་གསལ་བ་དང་། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུན་བུ་རིང་ནས་རིང་དུ་བསྲིངས་བའི་དབང་གིས་ལྷ་སྒྲུང་གི་སྣེ་ནས་ལྷ་སྒྲུང་བྱུང་བ་དེས་ད་ལྟ་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ཞང་ཞུང་གི་རིགས་རུས་སུ་གླེང་བའི་ཁྱུང་འདི་དང་། བོད་ཀྱི་རྩ་བའི་རུས་ཆེན་བཞིའམ་དྲུག་གི་འབྲེལ་བ་སོ་སོ་ལ་གོ་སྟེ། བོད་དང་ཞང་ཞུང་གི་མི་རྒྱུད་ལ་ཕལ་ཆེར་འབྲེལ་བ་མེད་པ་འདྲ་བའི་གོ་ཉོག་བཟོས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་གྱི་ཁྱུང་ལས་མཆེད་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པ་དེ་དག་གིས་བོན་ཞེས་པ་འདི་ཕྱི་རོལ་བ་ལ་འབྲེལ་ཡོད་པའི་རིག་གནས་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་སྨྲ་མཁན་དུས་སྔ་གཞུག་གཉིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ཁྲོད་བྱུང་བ་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས། གདོད་མའི་ཞང་ཞུང་དང་སྤུར་རྒྱལ་བོད། ཞང་ཞུང་གི་ཤེས་རིག་དང་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཅི་ཡིན་སོགས་ལ་ཚད་ངེས་ཅན་གྱི་སྟེང་ནས་ཇི་ལྟར་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་ཐད་གཅིག་ཆོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལྟ་བ་ཞིག་ད་དུང་གཏན་འཁེལ་ཐབས་མེད་ན། ཁྱུང་ཞེས་པའི་དཔྱད་གཞི་འདིའང་དེའི་ཕྱོགས་ནས་གོ་བ་ཇེ་གསལ་དུ་འབྱུང་བ་ལ་རེ་ལྟོས་བྱས་པའི་དཀའ་ལས་ཙམ་ཡིན་པར་སྨོན་ཡོད།

ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་འབྱུང་ཡུལ་འཚོལ་བ།

ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ཡང་སྙིང་གང་ཞིག་ནས་མཆེད་པའི་སྐོར་ལ་ད་ཡོད་དཔྱད་འབྲས་གསལ་བོ་ཅི་ཡང་མ་རྙེད་ན་ཡང་། གཅིག་བྱས་ན་ཐ་སྙད་འདི་ནི་ཆེས་གདོད་མའི་བྱ་དངོས་གང་རུང་ཞིག་ལ་འཇུག་པའི་འདོད་རྒྱལ་གྱི་མིང་ཞིག་ཏུ་འགྲུབ་སྲིད་ལ། དེ་ལ་འགྲེལ་བ་རྒྱག་རྒྱུ་ནི་ངལ་བའི་ལས་སུ་འགྱུར་ཉེན་ཡོད་པ་མ་ཟད། རང་བཞིན་ཉིད་ཀྱི་ངོ་བོར་གྲུབ་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་འདི་ལ་གོ་བ་ལོག་འགྲེལ་དུ་འགྲོ་བའི་ཉེན་ཁ་ཚབ་ཆེན་གྱི་སེམས་ཁྲེལ་ཡང་ཤིན་ཏུ་ཆེ། འོན་ཀྱང་། དཔྱད་བཞིན་དཔྱད་བཞིན་ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདིས་དུས་རིམ་མི་འདྲ་བའི་ནང་མཚོན་དོན་སྣ་ཚོགས་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་སྟོན་བཞིན་པ་ཇེ་གསལ་དུ་འོངས་ལ། སྐབས་སྐབས་སུ་སྲོག་ཆགས་ཞིག་གི་ངོ་བོར་ཐིམས་ཡོད་པ་དང་། སྐབས་སྐབས་སུ་དཔའ་རྒོད་གང་རུང་ཞིག་གི་དཔུང་སྣོན་དང་། དཔའ་རྟགས་སུ་གཟེངས་བསྟོད་བྱེད་པའི་མཚོན་བྱེད་དུ་གོ་ལ། དེ་བཞིན་སྐབས་སྐབས་སུ་ནད་མུག་འཁྲུག་རྩོད་སོགས་ཀྱི་མགོ་གནོན་དུ་གྱུར་བའི་ཡ་མེད་ཀྱི་མཐུ་དབང་འཛིན་པའི“ལྷ”གང་རུང་ཞིག་ཏུ་ཡང་གོ་བ་སོགས་མིང་དང་ཚིག་གི་གོ་དོན་ལྡན་པ་མ་ཟད། རྒྱན་ཚིག་གི་མཚོན་དོན་ལྡན་པའི་ཐ་སྙད་མཚོན་སྟོབས་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་ཡོད་ལ། དེ་ལས་བརྒྱུད་དེ་རྗེས་གྲུབ་ཀྱི་གོ་དོན་མང་པོ་ཞིག་འབྱུང་བཞིན་པ་འདི་ཡང་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་ཉམས་ཞིབ་པ་ཞིག་དང་ལྷག་པར་དུ་ཐ་སྙད་ལ་སེམས་ཁུར་ཆེན་པོ་བྱེད་མཁན་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་དེ་བཞིན་དུ་བཞག་པས་ཕངས་སེམས་ཆེན་པོ་སྐྱེ་བའི་གནས་སུ་འཁུམས།
བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི《ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས》{1}དང་། སྐྱབས་སྟོན་རིན་ཆེན་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི《ཁྲོ་བོ་དབང་ཆེན་ངོ་མཚར་རྒྱས་པའི་རྣམ་བཤད་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ》། དེ་བཞིན《ཁྱུང་པོའི་གདུང་རབས་མ་ཡིག་གཡུ་མགོ་མ》སོགས་ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་ནི་ཞུང་ཞེས་པའི་ཞང་ཞུང་གི་བརྡ་སྐད་དེའི་བོད་འགྱུར་གྱི་དོན་ལ་གོ་བར་བྱས་ཏེ། ཞང་ཞུང་སྐད་དུ་ཞུང་ཞག་ཞེས་བྱ་བ་བོད་སྐད་དུ་ཁྱུང་པོ་ཞེས་བྱ་བ་རུ་གྲགས་སོ{2}ཞེས་ཁྱུང་ཞེས་པ་བོད་སྐད་ཡིན་པ་དང་། དེའི་ཞང་སྐད་དུ་ཞུང་ཞག་ཟེར་བར་བསྟན་ཡོད། དེ་བཞིན་སྨན་རིའི་དཔོན་སློབ་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག་ཚང་གིས་ཀྱང“ཞང་ཞུང་ཞེས་པའི་མིང་འདི་ཡང་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དུ་ཁྱུང་གི་ལུང་པའམ་ཁྱུང་པོའི་ལུང་པ་ཞེས་སུ་བརྗོད་པ་ཡིན་པར་བཤད”{3}ཅེས་གསུང་འདུག་ལ། དེ་དང་འབྲེལ་ནས་རྒན་ཚེ་རིང་ཐར་ལགས་ཀྱིས《གནའ་རབས་ཞང་ཞུང་གི་ཤེས་རིག་ལ་སླར་དཔྱད་པ》{4}ཞེས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ལས“ཞང་ཞུང་ཞེས་པ་ནི་གནའ་རབས་ཞང་ཞུང་སྐད་ཀྱི་བརྡ་ཆད་རྙིང་བ་ཞིག་སྟེ། ཞང་ཞེས་པ་ནི་ས་གནས་སམ་ཡུལ་ལུང་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་སྲིད་པ་དང་། ཞུང་ཞེས་པ་ནི་ཞུང་ཞག་ཞེས་པའི་བསྡུས་ཚིག་སྟེ། གནས་རབས་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་སྡེ་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་པ་ལ། ཞང་ཞུང་ཞེས་པའི་དོན་ནི་ཞུང་ཞག་གི་མི་སྡེའམ་ཞུང་ཞག་གི་ཡུལ་ལུང་ཞེས་པའི་དོན་དུ་གོ་བ་དང་། དེ་བོད་སྐད་དུ་ཁྱུང་ལུང་ཞེས་པའི་དོན་དུ་འཇུག”པར་གསུངས་པ་སོགས་ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་བོད་སྐད་ཁོ་ན་ལས་ཞང་སྐད་མ་ཡིན་པར་བསྟན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་ཞུང་ཞེས་པ་ཞང་ཞུང་སྐད་ལས་ཁྱུང་གི་དོན་ཡིན་པ་གསལ་བོར་བསྟན་པ་ཡིན། དེ་ལྟར་ཡིན་པས་ཁྱུང་པོ་དང་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར། ཁྱུང་འཕགས་ཁྲ་བོ་སོགས་འབྱུང་ཁུངས་སྟོན་པའི་ཐ་སྙད་དུ་ཆགས་པ་སྟེ། ཁྱུང་གི་ཡུལ་ནས་བརྒྱུད་པའི་མི་རྒྱུད་ཡིན་པས་ཁྱུང་པོ་དང་། ཁྱུང་གི་ལུང་པ་ན་ཡོད་པའི་བླ་མཁར་ཡིན་པས་ན་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར། ཁྱུང་གི་རིགས་རུས་སམ་ཁྱུང་གི་ལུང་པ་ནས་ཆད་པས་ན་ཁྱུང་འཕགས་ཁྲ་བོ་སོགས་སུ་ཐོགས་འདུག དེ་ལྟར་བྱས་པས་ཞུང་ནི་ཁྱུང་དང་། ཞང་ཞུང་ནི་ཁྱུང་ལུང་གི་དོན་ལ་ཐད་གཏུག་བྱས་ཆོག་པ་འདྲ་ཞིག་ཆགས་ན་ཡང་། ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ཁྱུང་ལུང་ཞེས་པ་རིགས་རུས་གཅིག་གིས་བཟུང་པའི་ཡུལ་ལུང་ཆུང་ཆུང་ཞིག་གི་མིང་དུ་ཆགས་ཡོད་པ་དང་། ཞང་ཞུང་ཞེས་པ་ནི་སྲིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་གཅིག་གམ། རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་གང་རུང་ཞིག་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་བཟོས་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཁམས་ཞིག་གི་དོན་ལ་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ཡོད་པ་ཡིག་གཞུང་རྙིང་པ་རྣམས་ལ་འདེད་ཀློག་བྱས་པས་ཧ་གོ་ཐུབ། དེ་ལྟར་བྱས་པས་གོང་གི་མཁས་དབང་རྣམ་བའི་དགོངས་པ་དང་རྩ་བ་ནས་འགལ་བ་མ་ཡིན་ནོ།།
དེ་ལྟར་ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་བོད་ཀྱི་སྔ་རབས་ལོ་རྒྱུས་སུ་མང་དུ་བྱུང་བ་མ་ཟད། དེའི་མཆེད་ཁུངས་བྱ་རྒྱལ་ཁྱུང་ལ་འདེད་བཞིན་པ་དེས་ཐོག་མའི་ཞང་ཞུང་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཁྱུང་ལ་དད་མོས་སམ། དེ་ཡིས་ཞང་ཞུང་གི་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་མཚོན་བཞིན་པ་གསལ་བོར་བསྟན་ལ། ཐ་ན་སྔ་རབས་ཞང་ཞུང་པ་རྣམས་ཀྱིས་རང་གི་ཡབ་མེས་ཚོའི་མཆེད་ཁུངས་ཀྱང་བྱ་ཡི་རིགས་སུ་གྱུར་བའི་སྟོབས་ལྡན་སྲོག་ཆགས་འདི་ཡིན་པར་འདོད་པའི་ཤིན་ཏུ་ཐལ་ཆེ་བའི་དད་པ་དང་ཞེན་ཆགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་དེ་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད།
《ཚིག་མཛོད་བརྡ་དག་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང》ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་ནི་ཤོད་རྒྱུན་དུ་ཡོད་པའི་བྱ་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་མིང་ ཡིན་ཟེར་བ་དང་། 《བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》སོགས་སུ་ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་གཅིག་ནས་སྔར་གྱི་བཤད་སྲོལ་བྱ་ཆེན་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་པ་དང་། གཉིས་སུ་སྔར་བོད་ཀྱི་ཡབ་འབངས་རུས་དྲུག་གི་གྲས་ཤིག་ཞེས་གོ་དོན་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཀྱི་སྒོ་ནས་འགྲེལ་བཤད་བྱས་པ་ལས། བྱ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པའི་བདེན་དོན་ལ་ཁྱུང་མཁའ་ལྡིང་རྙི་ལ་འཛིན་ཐབས་མེད། །སྟག་དམར་ཡག་ཐག་པས་བཏགས་ཐབས་མེད་ཞེས་བཀོད་ཡོད། 《སང་བོད་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་ལ་འཇུག་ཡུལ་ལྔ་བསྟན་པ་སྟེ། བྱ་ཁྱུང་དང་། ནམ་མཁའ་ལྡིང་། ཁྱུང་། དུག་འཇོམས། མཁའ་ལྡིང་བཅས་མིང་ཚིག་དང་། བྱ་ཚིག་གི་དོན་གཉིས་སུ་གོ་རུང་བའི་ནང་དོན་རིགས་ལྔ་བཀོད་པ་ཞིབ་འགྲེལ་བྱེད་རྒྱུའི་དགོས་པ་ཆེར་མ་མཐོང་། 《གནའ་བོའི་ཞང་བོད་ཚིག་མཛོད》{5}ལྟར་ན། ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་ཞང་སྐད་དུ་ཡང་འཇུག་པ་སྟེ། དེའི་དོན་ནི“གསེར་སྲང་ཕྱེད་ལ་ཟླ་བ་གསུམ་དུ་བསྒྲུབས་པ་བྱས་པའི་ཛྭ་ལ་ཟེར”ཞེས་གསུང་བ་དང་། དེ་བཞིན་གྱི་བོན་གྱི་གདུང་རྒྱུད་ཆེ་དྲུག་གི་ནང་གསེས་རུས་མིང་ལ་འཇུག་པ་དང་། འདབས་ཆགས་ཤིག་ལ་གོ་དགོས་པ་སོགས་བསྟན་པ་དེ་ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་ཞང་ཞུང་སྐད་དུ་ཡང་གོ་དོན་ཡོད་པར་བསྟན་པ་ཡིན། ཛྭ་ནི་ཞང་ཞུང་གི་གྲུབ་ཆེན་གྱེར་སྤུངས་སྣང་བཞེར་ལོད་པོས (དུས་རབས7པའི་སྐབས) གསུངས་པའི་རྒྱུ་ཆ་གསེར་ལས་བྱས་པའི་མཐུ་སྒྲུབ་ཚུལ་རིགས་གསུམ་བསྟན་པ་དེ་ལ་གོ་བ་སྟེ། སྤུ་བྱ་བ་སྲང་གང་། ཁྱུང་བྱ་བ་སྲང་ཕྱེད་ཀ རྔུབ་བྱ་བ་ཞོ་གང་བཅས་ཀྱི་གསང་བའི་ཐབས་ལམ་ཟབ་མོ་དེ་ལ་གོ་དགོས། དེ་ནི་གཞན་གྱི་གནོད་པ་འགོག་པའམ་དམོད་པ་འགོག་པའི་མཐུ་རྫས་སོགས་ལ་ཡང་གོ་བ་དཔེར་ན། གསེར་ཛྭ་དང་། ཛྭ་རྩམ། ཛྭ་དབལ། ཛྭ་ཐིས། ཤིག་ཛྭ་ཟེར་བ་སོགས་ལྟ་བུ་རེད། ཛྭ་ལ་འབྲི་སྟངས་ཛྭོ་ཟེར་བ། བཙོ་དང་བཙོད་ཟེར་བ་སོགས་བྱུང་ཡོད། འོ་ན་དེ་དག་དཔེ་གཞུང་གང་ཞིག་ནས་བྱུང་ངམ་ཞེ་ན། དེའི་ནང་དོན་སྐོར《དབང་ཆེན་གྱི་གཞུང》{6}དང《ཛྭ་དམར་གླིང་ཆེན་འགྱིང་བ》{7}སོགས་ལས་བྱུང་བ་གནས་སྐབས་ཀྱི་བརྗོད་དོན་མ་ཡིན་པ་ལ། ཁྱུང་ཞེས་པའི་དོན་འདི་གསེར་སྲང་ཕྱེད་ལ་ཟླ་བ་གསུམ་དུ་བསྒྲུབས་པ་བྱས་པའི་ཛྭ་ལ་ཟེར་བ་དེའི་སྐོར་གྱེར་སྤུངས་སྣང་བཞེར་ལོད་པོས་མཛད་པར་གྲགས་པའི《རྫོགས་པ་ཆེན་པོ་ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས》ལས་བྱུང་བ་ཡིན{8}། གཞུང་དེའི་མཛད་པ་པོ་དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་ཞང་ཞུང་གི་གྲུབ་ཆེན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གཞིར་བྱས། ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ཞང་ཞུང་སྐད་རིགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་ཡོད་པ་དང་། ཉུང་མཐར་ཡང་དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་སུ་ཞང་ཞུང་སྐད་ཡིག་ཁྲོད་དུ་རྒྱུགས་ཆེ་བའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཅན་གྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་ལ། དེ་བཞིན་གྱི་ནང་དོན་རྒྱ་ཆེན་པོ་སྟོན་པའི་བརྡ་ཆད་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་ཡང་ཤིན་ཏུ་གསལ་བས་ན། ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ད་ཡོད་ཡིག་ཚགས་སུ་བཀོད་པ་སྔ་ཤོས་ཕལ་ཆེར《ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས》འདི་ཉིད་ཡིན་པ་ལ་ངོས་འཛིན་ཆོག་པར་བསམ། འོན་ཀྱང་། ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས་འདི་ཉིད་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་སུ་གཏོགས་པས་ན། དམིགས་བསལ་གྱི་ཡིག་ཚགས་འདི་རིགས་བོན་གཅིག་པོ་ལས་བོད་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་གཞན་གང་ལ་ཡང་བྱུང་མ་མྱོང་བ་དང་། འདི་ལ་དེང་རབས་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་པས་ཡིད་ཆེས་སྟོན་མིན་གཉིས་ཀྱི་དབང་གིས། ང་ཚོས་ད་དུང་སྔ་རབས་ཀྱི་མ་ཡིག་ངོ་བཤུས་བཟོ་བཅོས་མ་ཐེབས་པ་ཞིག་ལ་རེ་ལྟོས་བྱེད་དགོས་བྱུང་ཡོད་ན། དེ་ལྟ་བའི་བྲིས་རྒྱུན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་ཡིག་རྙིང་ནི་ད་དུང་འཚོལ་ཞིབ་ཀྱི་གནས་སུ་ངེས། བོད་ལ་དཔར་གྱི་རིག་པ་དེ་མ་དར་བའི་ཡར་སྔོན་དུ་ཤང་མཚལ་དང་། གསེར་དངུལ་གཡུ་བྱུར་སོགས་ཀྱི་ཁུ་བས་སྣག་ཚ་བགྱིས་ཏེ་མཐིང་ཤོག་དང་གན་ཤོག ཀོང་ཤོག རྒྱ་ཤོག་སོགས་ཀྱི་སྟེང་དུ་ཡིག་གཟུགས་དབུ་ཆེན་དང་། འཕྲུལ་ཡིག དབུ་མེད་སོགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི་གསུང་རབ་བགྲང་དུ་མེད་པ་ཞིག་བཞེངས་ཟིན་པ་ཉེ་ཆར་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་ཀུན་ན་མང་དུ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་དེ་དག་ལས་ཁྱུང་གི་བྲིས་རྒྱུན་ཤིན་ཏུ་རྙིང་བ་མང་པོ་ཞིག་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ལམ་ནས་འགྲེལ་བ་བྱས་ན་ཡང་ཐོག་མའི་ཐ་སྙད་རྙིང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་རྟོགས་ཐུབ། བོན་གྱི་ཡིག་མཛོད་གྲགས་ཅན《སྲིད་པའི་མཛོད་ཕུག》ནི་ཞང་བོད་འདྲེས་མའི་ཡིག་ཆ་ཞིག་ཡིན་པ་གཞིར་བྱས་དེའི་དབུ་ནས་བཟུང་སྟེ་ཏ་ཛིན་ཞི་ཁང་མུ་ཁྱུང་ནི་ཞེས་པ་སོགས་ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་མང་པོ་འབྱུང་བཞིན་པ་འདི་དག་གནས་སྐབས་སུ་ཞང་སྐད་ཀྱི་དཔྱད་པ་ཞིབ་ཕྲ་མ་ཐེབས་པའི་སྔོན་ལ་སོལ་འཇོག་བྱེད་རྒྱུ་ལས་འོས་མེད་ཅིང་། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཅུང་རྒྱུགས་ཆེ་བ་ཤོག་དྲིལ་གྱི་གཟུགས་དང་། གླེགས་བམ། ལྟེབས་མགོ་མ། ལྟེབས་འགྲིག་མ། ལྟེབས་ཟུར་མ། པགས་རུས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས། རྡོ་རིང་དང་ཅུང་ཡིག ཁྲམ་ཤིང་། གྲོ་གའམ་ཤིང་ཤུན་གྱི་ཡིག་ཚགས་ཇི་སྙེད་ཡོད་པ་ལས་ཏུན་ཧོང་གི་ཤོག་དྲིལp1286མཁར་ཆུང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐོར་གྱི་མ་ཡིག་ལས“རྗེ་བོ་ལིག་སྙ་ཤུར། བློན་པོ་ཁྱུང་པོ་ར་སྩངས（སངས）རྗེ”ཞེས་དང་། ཤོག་དྲིལp1287བོད་བཙན་པོའི་བློན་ཆེན་གྱི་མཚན་གཞུང་ཞེས་པ་ལས“དེའྀ་འོག་ཏུ་ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཟུ་ཙེས་བྱས་པ་ལས། འོ་མ་ལྡེ་ལོད་བཙན་དང་རེག་མ་མཇལ་ནས”ཞེས་དང་། ཤོག་དྲིལp1287གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱིས་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་སོགས་བརླགས་ནས་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་སླར་གསོ་མཛད་པའི་མ་ཡིག་ལས“རྒྱལ་པོ་འདྀའི་རིང་ལ། ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཀྱིས་ཙང་བོད་ཀྱི་རྗེ་བོ་མར་མུན་མགོ་མཆད་དེ”ཞེས་པ་སོགས་ལས་ཁྱུང་གི་ཡིག་འབྲུ་འདི་མང་དུ་འབྱུང་། དེ་དག་གི་ནང་དོན་རྣམས་དུས་རབས་བདུན་པ་ཡར་སྔོན་གྱི་སྲིད་ལུགས་སམ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་མི་སྣ་སྟོན་བཞིན་ཡོད་པ་དང་།ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་དཔེ་གཟུགས་སོགས་དུས་རབས8ནས9བའི་སྐབས་ཀྱི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཡིན་པ་དེང་གི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚང་མའི་ལྟ་བ་གཅིག་མཐུན་ཡིན་པ་བཅས་ཀྱིས་ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ད་ཡོད་ཡིག་ཚགས་སུ་བཀོད་པ་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི་མ་ཡིག་རྙིང་ཤོས་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཡིན་པ་གཏན་འཁེལ་ཆོག་ལ། དེ་ལས་སྐབས་དེའི་ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་རིགས་རུས་གང་རུང་ཞིག་གམ་ལོ་རྒྱུས་མི་སྣ་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཡུལ་གྱི་ས་ཆ་གང་ཡིན་པ་གསལ་བོ་སྟོན་ཐུབ་པའི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་ཟིན་པ་གསལ་ལ། དེ་བཞིན་གྱི་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པའི་ཛྭ་གཞུང་གི་ནང་དོན་ཟབ་མོ་སྟོན་པའི་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ལས་མཆེད་པའི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་ཡང་གྲུབ་ཟིན་ཟེར་ཆོག
ཁྱུང་གི་ཐ་སྙད་འདི་ཉིད་ལེགས་སྦྱར་བ་རྣམས་ཀྱིས་གརུཊ：ཞེས་བཀོད་ཡོད་ལ། གརུཊྰགྲཛ：ཞེས་པ་ཁྱུང་སྔོན་སྐྱེས་དང་། གརུཏྨཏང：ཞེས་པ་ཁྱུང་སྐྱེས་སོགས་སུ་བཀོད་ཡོད། དེ་ལས་སྒྲ་འགྱུར་བྱུང་སྟེ་དབྱིན་ཡིག་སོགས་སུ་ཁྱུང་ཞེས་པ་ལGarudaཞེས་བྲིས་འདུག་ཅིང་། ནུབ་ཕྱོགས་ཡུལ་དུ་སྐྱེས་པའི་ནང་བསྟན་ཞིབ་འཇུག་པW.Bunceཡིས《ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་དང་རྒྱ་གར་ཕྱི་རོལ་པའི་ཆོས་གཞུང་གི་པར་རིས་བརྡ་འགྲེལ་ཚིག་མཛོད》{9}ཞེས་པའི་ནང་དུGarudaཞེས་པ་ནི་ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་དང་རྒྱ་གར་རིག་བྱེད་ཀྱི་ཆོས་གཞུང་སུ་གསལ་བའི་ལྷ་བྱ་ཞིག་ཡིན་པར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་པ་མ་ཟད། ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་གི་འཕེལ་རྒྱས་དང་བསྟུན་ནསGarudaཞེས་པའི་ལྷ་བྱ་འདི་ཡང་ཡ་གླིང་ལྷོ་མའི་ཡུལ་ལུང་མི་འདྲ་བའི་རིག་གནས་ཁྲོད་དུ་ཁྱབ་ཚུལ་གསུངས་པ་ལས་ལྷ་བྱ་འདིའི་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་རྒྱབ་གཏོད་སའི་ཞང་ཞུང་རིག་གནས་སྐོར་གླེང་བརྗོད་བྱས་མེད་ལ། དེ་ལས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བའི་དད་ཞེན་གྱིས” ཁྱུང་གི་རིགས་རུས” ཀྱི་མི་རྒྱུད་རྣམས་ཁ་བ་ཅན་གྱི་ཡུལ་དུ་མཆེད་ཅིང་། མཐོ་སྒང་གི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་གར་སྟེགས་སྟེང་གོ་གནས་ངེས་ཅན་ཞིག་བཟུང་ཡོད་པའི་གནས་ཚུལ་ལ་དཔྱད་བརྗོད་ཅི་ཡང་བྱས་མེད། དེའི་སྐོར་རྒན་ཚེ་རིང་ཐར་དང་དོན་འགྲུབ་ལྷ་རྒྱལ་རྣམ་གཉིས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་ཡང་ངོ་སྤྲོད་བྱས་འདུག། རྒྱ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཁྱུང་ཞེས་པའི་བརྡ་ཆད་འདིའི་ཐད་གཏོགས་ཐ་སྙད་ཅི་ཡང་མ་མཐོང་ན་ཡང་། 《后汉书˙南蛮西南夷列传》ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རྙིང་དེ་ལས་ཁྱུང་ལུང་ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་གཉིས་མཉམ་དུ་འབྲི་དུས “邛笼” ཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། དེའི་དོན་ནི་ཕལ་ཆེར་རྡོ་བས་བརྩིགས་པའི་མཁར་གྱི་རྣམ་པ་ཞིག{10}ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། སྐད་ཆ་རིག་པའི་མཁས་དབང་སིན་ཧོང་ཁེའེ（孙宏开）ཞེས་པ་ཞིག་གིས་གདོད་མའི་ཆང་ངམ་འཇང་གི་ཡུལ་སྐད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་དུ་ཧ་ཅང་རང་མོས་ཀྱི་སྒོ་ནས“邛笼”ཞེས་པ་འདི་གདོད་མའི་ཆང་རིགས་ཀྱི་བརྡ་སྐད་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེའི་དོན་ནི་རྡོ་བ་ལ་གོ་ཆོག་པ་མ་ཟད། གདོད་མའི་ཆང་རིགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་མཁར་བརྩིགས་པའི་རྨང་ལ་ཡང་གོ་ཆོག{11}ཞེས་པའི་ལྟ་བ་ཡན་ཀར་བ་ཞིག་བཏོན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་སི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་དང་ཞིབ་འཇུག་པ་ཧྲི་ཧྲོའོ（石硕）ཡིས་ཀྱང“邛笼”ནི་ད་སྔའི་བར་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་ཚགས་སུ་བཀོད་པའི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདིའི་མཁར་མིང་རྙིང་ཤོས་ཤིག་ལ་གོ་ཆོག{12}པའི་ལྟ་བ་བཏོན་པ་མ་ཟད། དེ་མདོ་དེད་ན་ཐོག་མའི་ཁྱུང་ཞེས་པའི་བརྡ་དེ་དང་དོན་གཅིག་ཏུ་འགྲོ་བ་དང་། རྒྱལ་རོང་ཡུལ་གྱི་མཁར་རྙིང་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་བརྡ་ཆད་ཆེས་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་སོགས་ཀྱི་ལྟ་བ་བཏོན་ཏེ། “邛笼”དང“邛”གང་ཡིན་ཡང་ཐ་སྙད་དེའི་ཁུངས་བོད་དམ་གདོད་མའི་ཞང་ཞུང་ལ་གཏུག་འདུག། མཁར་གྱི་དོན་ལ་འགྲེལ་དགོས་པ་འདི་ཆེས་ཤིན་ཏུ་འགྲེལ་དཀའ་བ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ན་ཡང་། གཅིག་བྱས་ན་ཞང་ཞུང་རིག་གནས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་ཞེས་པའི་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བའི་མཁར་གདོང་དེའི་བརྡ་རྙིང་པ་གང་རུང་ཞིག་མ་དག་རྒྱུད་འབྱམས་སུ་སོང་བ་མ་ཡིན་པའི་ངེས་པ་ཡང་ཅི་ཡོད་ཨང་།
མདོར་ན། ཁྱུང་གི་རིག་གནས་རྒྱབ་ལྗོངས་ལས་འཕྲོས་པའི་ཞང་ངམ་ཁྱུང་གི་ཡུལ་ལུང་དེ་ལ་ནང་གསེས་དབྱེ་གཞི་གསུམ་མམ་བཞི་བྱུང་བ་སྟེ། དེ་དག་ནི་ཁྱུང་དཀར་དང་། ཁྱུང་ནག ཁྱུང་སེར་གསུམ་དང་ཁྱུང་ཁྲ་བཅས་བཞི{13}ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་ཤིང་། དེའི་སྐོར་གྱི་ཁྱུང་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས། རྣམ་ཐར་སོགས་ཤིན་ཏུ་མང་། ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་ཞང་ཞུང་སྐད་དང་བོད་སྐད་གཉིས་ཀྱི་བརྡ་ཆད་ཁུངས་སུ་ཡོད་པ་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར་དང་། དེ་ཉིད་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེར་སྤྱོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་ཆགས་པའི་དུས་ཚད་ནི་དུས་རབས་བདུན་པ་ཡན་ལ་འདེད་ཆོག་པ་ཡང་གོང་འཕྲོས་བཞིན་ཡིན་ནོ།།

དཔྱད་གཞིའི་ཁུངས་ཀྱི་ཡིག་ཆ།
{1}ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དེའི་མིང་ཆ་ཚང་ལ《ཁྱུང་པོ་རྒོད་པ་ཚང་ཞེས་སྒོ་ང་ལས་གྲུབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱལ་ཁྱུང་དཀར་པོའི་གདུང་རབས་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་པའི་དབུ་ཕྱོགས་ལེགས་སྭོ》ཞེས་ཟེར་ཞིང་། སྣ་རིང་ལག་བྲིས་ཞིག་ཡིན་འདུག་ལ། ཡིག་རྙིང་འདི་ནི་ཕལ་ཆེར་ཁྱུང་རབས་ཀུན་ལས་སྔ་ཤོས་སུ་གཏོགས་སྙམ། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཁོང་གིས་ད་དུང《གླེང་གཞི་བསྟན་པའི་འབྱུང་ཁུངས》དང《རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས》སོགས་གསར་རྩོམ་མཛད་ཡོད་ལ། ཁོང་ནི་ཡབ་ཁྱུང་ཨ་བརླ་དང་། ཡུམ་སྟག་བཟའ་གཉིས་ཀྱི་སྲས་སུ་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་སྐབསཀྱི་དུས་སྐབས་སུ（ཡིག་ཆ་ཁ་ཤས་ནང་དུས་རབས་བཅུ་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད།）འཁྲུངས་པ་སྟེ། ཡབ་ཁྱུང་ཨ་བརླ་ནི་ཁྱུང་ནག་ཤེས་རབ་རྒྱལ་མཚན་གྱི་སྤུན་མཆེད་ཀྱི་སྲས་པོ་ཡིན་ཞིང་། ཁྱུང་སྒོམ་མུ་ལངས་ནས་བརྒྱུད་པའི་ཁམས་སྟོད་སྟེང་ཆེན་གྱི་ས་ཁུལ་བདག་དབང་མཛད་མཁན་རྒྱ་གཙུག་ཏོར་ཉི་མ་གྲགས་ཞེས་པས་ཞང་ཞུང་ཡུལ་ནས་གདན་དྲངས་ཏེ་དབང་མཛད་རང་གི་ས་འཐོབ་དང་སྡེ་འཐོབ་ཐམས་ཅད་ཁྱུང་ཨ་བརླ་ལ་ཕུལ་བ་ནས་ཁྱུང་པོ་ཞེས་པའི་ས་མིང་དེ་ཐོགས་པ་ཡིན་པ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལས་བསྟན་པ་ལྟར་དང་། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱི་དགོངས་པ་ལྟར་བྱས་ན། ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས1559ལོོར《རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས》བརྩམས་ཟེར་བ་དང་། ནམ་མཁའ་ནོར་བུས་དགོངས་པར་དུས་རབས14པའི་ནང་གི་མི་ཡིན་ཞེས་ཁོང་གི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགསp450དངp446ན་བཀོད་འདུག། ཨ་ལག་བོན་བརྒྱའི་བསྟན་རྩིས་སུ་སྤྱི་ལོ1379ལོར་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས《བསྟན་འབྱུང་ཀུན་གསལ》བརྩམས་ཞེས་པ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་འདིའི་འཁྲུངས་བཞེད་ལ་དགོངས་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཅུང་མང་འདུག གང་ལྟར་དམ་པ་འདིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་རབས་ནི་ཁྱུང་རབས་གཞན་ཀུན་གྱི་ཨ་མ་ཡིན་པར་ཡིད་ཆེས་ཆོག་པས་ན་དུས་དེ་ཉིད་ཀྱི་སྔ་གཞུག་གང་རུང་དུ་བརྩམས་པ་ཡིན་པ་ནི་བློས་བརྟག་ཐུབ། དེ་མ་ཟད་ཡིག་ཆ་རང་གི་མཇུག་བྱང་དུ་ཁྱུང་དཀར་བླ་རབས་འདི་ནས་འཁྲུངས་རིམ་བཞིན་བྲིས་དགོས་ཞེས་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། ཁྱུང་རྫོང་གི་རི་ཁྲོད་དུ་སྟོད་སྨད་ཀྱི་གྲྭ་ས་མང་པོས་ཞུས་ནས་བསྒྲིག་པའོ།། 《སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བླ་སློབ》དང་། 《བསྒྲགས་གླིང་གྲགས》་དང་། 《རྒྱལ་རབས་ཆེ་འབྲིང་གཉིས》དང་། 《རིག་འཛིན་སྒྲུབ་སྐོར》དང་། 《བོན་དར་ནུབ་ཀྱི་དཀར་ཆག》་དང་། 《བྱམས་མའི་ལོ་རྒྱུས》དང་། 《རྫོགས་ཆེན་སྐོར་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས》་དང་། 《བྱང་གཏེར་གྱི་སྤྱི་དོན》དང་། 《གཏན་ཚིག་གི་དབྱེ་བ》དང་དེ་རྣམས་ལས་བཏུས་སོ་ཞེས་བཀོད་པ་ལ་གཞིག་ན་དུས་རབས14པ་ཡན་ལ་འདེད་དཀའ་ན་ཡང་། དེང་ཆར་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི《ཁྱུང་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང》དང་། 《ཁྱུང་རབས་གསེར་སྒམ་མ》།《ཁྱུང་རབས་གཡུ་མགོ་མ》། 《དབྲ་དཀར་ཁྱུང་པོའི་གདུང་རབས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》། 《ཁྱུང་རབས་གསེར་གྱི་མེ་ལོང》སོགས་ལས་སྔ་ཤོས་ཕལ་ཆེར་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་རབས་འདི་ཡིན་པ་ཤེས་ལ། རྒྱལ་རོང་ཡུལ་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་རྙིང་ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་སོགས་ལ་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་རབས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་སོགས་ཀྱིས་ཡིག་ཆ་དེ་དག་མ་མཐའ་ཡང་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པ་ལས་འཕྱི་མི་སྲིད་པར་ངོས་འཛིན་ཆོག་པར་སེམས་སོ།། གཞན་བཤད་ཚུལ་ཁ་ཤས་ལ《ཁྱུང་རབས་གསེར་སྒམ་མ》དང《ཁྱུང་རབས་གཡུ་མགོ་མ》།《ཁྱུང་རབས་གོང་སྔོན་མ》བཅས་ལ་ཁྱུང་པོའི་མ་ཡིག་རྣམ་གསུམ་ཞེས་པ་ཡང་འདུག།
{2} ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི《ཁྱུང་པོ་རྒོད་པ་ཚང་ཞེས་སྒོ་ང་ལས་གྲུབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱལ་ཁྱུང་དཀར་པོའི་གདུང་རབས་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་པའི་དབུ་ཕྱོགས་ལེགས་སྭོ》། ཡིག་རྙིང་སྣ་རིང་ལག་བྲིས་ཡིན། p.2-3།
{3} བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག 《སྔ་རབས་བོན་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་པོ》། ཊོ་ལན་ཅིའི་བོན་གཞིས་ཐོབ་རྒྱལ་གསར་བའི་དཔར་གཞི་ཨང་དང་པོ། དབྱིན་ཡིག་ཁ་བྱང་ལ The History of Tibet according to Bon by sLob-dpon-bsTan-vdzin-rnam-dagཞེས་བཀོད་ཡོད་ཅིང་། ནང་ཤོག་གི་ཁ་བྱང་ལA Study of the Early History of Tibet according to the Bonpo Traditionཞེས་བཀོད་ཡོད། 1983ལོའི་དཔར་གཞི།
{4} 才让太：《再探古老的象雄文明》，《中国藏学》2005年第一期，p.20。
{5} དགེ་བཤེས་བློ་གྲོས་རབ་གསལ་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། 《གནའ་བོའི་ཞང་བོད་ཚིག་མཛོད》། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོའི་སྤྱི་ཟླ 1པར་གཞི། p.26།
{6} མིང་ཆ་ཚང་ལ《གསས་མཁར་རིན་པོ་ཆེ་སྤྱི་སྤུངས་གསང་བ་ཐུགས་ཀྱི་བརྣག་པ་ཁྲོ་བོ་དབང་ཆེན་གྱི་གཞུང་བཞུགས་སོ》ཞེས་ཟེར་ལ། གཏེར་མའི་ཡིག་ཚགས་སུ་གཏོགས་ཤིང་། སྟོན་པ་འཆི་མེད་གཙུག་ཕུད་ཀྱི་བཀའ་ཡིན་པར་གསུང་ལ། གྱེར་མི་ཉི་འོད་དང་། རྨ་སྟོན་སྲིད་འཛིན་གྱིས་དང་ར་གཡུ་ལྗོངས་ནས་གཏེར་ནས་བཏོན་པར་གྲགས། ཁྱོན་ལེའུ་སོ་གཅིག་གི་བདག་ཉིད་དུ་གྲུབ། སྣ་རིང་། ཐོབ་རྒྱལ་གསར་བའི་བོན་གཞིས་ནས་བཀྲམས།
{7} 《དབལ་ཤེལ་རྒྱུད་དཀར་པོའི་སྒྲུབ་པ་ཛྭ་དམར་གླིང་ཆེན་འགྱིང་བ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ》། གཏེར་མ་སྣ་རིང་། ཐོབ་རྒྱལ་གསར་བའི་བོན་གཞིས་ནས་བཀྲམས།
{8} གྱེར་ཆེན་སྣང་བཞེར་ལོད་པོས་མཛད་པའི《རྫོགས་པ་ཆེན་པོ་ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས།》སྣ་རིང་ལག་བྲིས་མ་དེ་ལས་ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་ནི་ཡར་ཆད། སུམ་པ་སྟོང་སྡེ་ནི་མར་བུད། བོད་སིལ་བུར་སོང་བའི་དུས་དེར་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་པོའི་ཁབ་ཆེན་མ་ཁྱུང་ཟ་མཚོ་རྒྱལ་དེས། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་ཐུགས་ཀྱི་བརྣག་པ་སྐྱེས་ནས་གྱེར་སྤུངས་སྣང་བཞེར་ལོད་པོ་སྤྱན་དྲངས། ཟ་འོག་དགུ་རིམ་གྱི་གདན་བཏིངས། དར་དཀར་ཤ་བ་རིས་ཀྱི་གུར་ཕུབ། འབྲས་ཆང་དིང་པ་དྲངས། བདའ་དགུ་དང་འདོད་དགུ་ནི་ཕུལ། གདུང་བའི་མཆི་མ་ཁྲག་ཏུ་གཏིགས་ནས་ཞུས་པ། བོན་སྐྱོང་རྒྱལ་པོ་ནི་བཀྲོངས། བོན་ཁྲིམས་གསེར་གྱི་གཉའ་ཤིང་ནི་ཆག བོད་ཁམས་སིལ་བུར་སོང་། གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་པ་ནི་ནུབ། འདི་ལྟ་བུའི་དུས་བྱུང་བས། ཐུགས་ཀྱི་བརྣག་པ་ཞུ་འཚལ། ཞུས་པས། སྣང་བཞེར་ལོད་པོའི་ཞལ་ནས། ང་ལ་སྤུ་བྱ་བ་གསེར་སྲང་གཅིག་ལ་ལོ་གསུམ་བསྒྲུབས་བཏང་ན་བོད་ཁམས་རླུང་གིས་འཁྱེར་བ་ཡོད་པ་འདི་བྱའམ། ཁྱུང་བྱ་བ་གསེར་སྲང་ཕྱེད་ལ་ཟླ་བ་གསུམ་བསྒྲུབས་ནས་བཏང་ན། ཡར་ལུང་སོག་ཀ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་འཁོར་དང་བཅས་པ་ཕུང་པ་ཡོད་པ་དེ་བྱ་འམ། རྔུབ་བྱ་བ་གསེར་ཞོ་གཅིག་ལ་ཞག་བདུན་བསྒྲུབས་ནས་བཏང་ན་རྒྱལ་པོ་ཉིད་སོད་པ་ཡོད་པ་འདི་བྱའམ་གསུངས་པས་ཞེས་བན་བོན་གྲུབ་མཐའི་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་དགོས་དབང་སྟོན་པའི་གཏམ་རྒྱུད་འདི་ལས་ཁྱུང་ཞེས་པའི་བསྟན་དོན་ཡང་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད།
{9} Fredrick W.Bunce：《A Dictionary of Buddhist and Hindu Iconography 》, p.103-105,Published by D.K.Printworld(P)Ltd. New Delhi-110015,1997。
{10}《后汉书•南蛮西南夷列传》：“冉駹夷者，武帝所开，元鼎六年以为汶山郡。……皆依山居止，累石为室，高者至十余丈，为邛笼”。
{11} 孙宏开：《“邛笼”考》，《民族研究》1981年第1期。孙宏开：《试论“邛笼”文化与羌语支语言》，载《民族研究》1986年第2期。
{12} 石硕：《“邛笼”解读—-一个隐含青藏高原碉楼起源真相的符号》，载《青藏高原东缘的古代文明》，四川出版集团，四川人民出版社，2011年9月第1次印刷，第365页；石硕：《青藏高原碉楼的起源与苯教文化》，《 民族研究 》2012年第5期，p.85。
{13} ཁྱུང་པོ་དཀར་ནག་སེར་གསུམ་ལ་ཡིག་ཆ་མི་འདྲ་བའི་ནང་གི་བརྗོད་སྟངས་ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་སྟེ། དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས་དང་ཁྱུང་རབས་སོགས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ལས་དཀར་ནག་སེར་གསུམ་དུ་བརྗོད་ཡོད་པ་དང་། ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་དང་། མཁས་གྲུབ་ལུང་རྟོགས་རྒྱ་མཚོས་བརྩམས་པའི་བསྟན་འབྱུང་རིག་པའི་ཤན་འབྱེད་ནོར་བུ་ཀེ་ཏ་ཀའི་ཏོ་ཤལ། ཨ་ལག་བོན་བརྒྱ་ཚང་གིས་མཛད་པའི་བསྟན་འབྱུང་ཤེལ་གྱི་རྒྱང་མཐོང་དང་། ཞང་བོད་བསྟན་འབྱུང་ལྷ་རྒྱུད་རིན་ཆེན་ཕྲེང་བ་སོགས་སུ་ཁྱུང་པོ་དཀར་ནག་སེར་ཁྲ་བཞི་རུ་འདོད་པ་ཡིན།

རྩོམ་པ་པོ་ཀུན་དགའ་ཡེ་ཤེས།